भारतातील दारिद्�...

भारतातील दारिद्र्य – संकल्पना, दारिद्र्यरेषा व मापन

Author Name : प्रा. डॉ. अमोल तुकाराम खाडे

भारतीय दारिद्र्य ही एक जटिल समस्या आहे. जी देशासमोर दीर्घकाळापासूनचे आव्हान आहे. भारतातील गरिबीची संकल्पना सामान्यत: उत्पन्नाची पातळी, अन्न, निवारा आणि आरोग्य सेवा यासारख्या मूलभूत गरजांपर्यंत पोहोचणे यासारख्या विविध निर्देशकांचा वापर करून मोजली जाते. तसेच शिक्षण आणि रोजगार संधी यासारखे घटक. एक सामान्यतः वापरले जाणारे उपाय म्हणजे दारिद्र्यरेषा, जी मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक किमान उत्पन्न पातळी आहे. भारतातातील दारिद्र्य आर्थिक विकासातील प्रमुख समस्या आहे. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर भारताने दारिद्र्यनिर्मुलन करण्यासाठी विविध उपाययोजना केल्या. परंतु त्यामध्ये अपेक्षित यश प्राप्त होऊ शकले नाही. आजही देशात दारिद्र्याचे प्रमाण बऱ्यापैकी असल्याचे दिसून येते. भारतातील दारिदर्याचा अभ्यास करणे व त्यावर उपाययोजना करण्यासाठी आजवर शासनाने विविध समित्यांची नियुक्ती केली. भारत सरकार ग्रामीण आणि शहरी भागांसाठी वेगवेगळ्या दारिद्र्यरेषेचा वापर करते.  याव्यतिरिक्त, भारतातील गरिबीची अधिक व्यापक समज प्रदान करण्यासाठी, बहुआयामी दारिद्र्य निर्देशांक (MPI) सारखे इतर उपाय आरोग्य, शिक्षण आणि राहणीमान यासारख्या उत्पन्नाच्या पलीकडे असलेले घटक विचारात घेतात. हे मोजमाप धोरणकर्ते आणि संस्थांना आवश्यक क्षेत्रे ओळखण्यात आणि गरिबी दूर करण्यासाठी आणि व्यक्ती आणि समुदायाचे कल्याण सुधारण्यासाठी लक्ष्यित हस्तक्षेप विकसित करण्यात मदत करतात. उत्पन्नातील असमानता, शिक्षण आणि आरोग्य सेवेचा अभाव आणि बेरोजगारीचा उच्च दर यासारख्या घटकांमुळे भारतातील गरिबीचे प्रमाण वाढले आहे. आर्थिक संधी, सामाजिक कल्याण कार्यक्रम आणि शाश्वत विकास प्रकल्पांमध्ये सुधारणा करण्याच्या उद्देशाने या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी सरकार आणि विविध संस्थांकडून प्रयत्न केले गेले पाहिजेत.